بزرگترین اجتماع عبادى سیاسى هفته

آیات 9 تا 11 سوره جمعه، پیرامون یکى از مهمترین وظایف اسلامى که در تقویت پایه‌هاى ایمان تاثیر فوق‌العاده دارد، و از یک نظر هدف اصلى سوره را تشکیل مى‌دهد؛ یعنى نماز جمعه و بعضى از احکام آن سخن می‌گوید.

نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده مى‌فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‌اید! هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته مى‌شود به سوى ذکر خدا(خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این براى شما بهتر است اگر مى‌دانستید.

«نودى» صیغه مجهول نادی از با مفاعله می باشد از ماده «نداء» به معنى بانگ برآوردن است، و در اینجا به معنى اذان است، زیرا در اسلام ندایى براى نماز جز اذان نداریم به استثناء برخی نمازها مانند نماز عیدین و نماز میت . به این ترتیب هنگامى که صداى اذان نماز جمعه بلند مى‌شود، مردم موظفند کسب و کار را رها کرده، به سوى نماز که مهمترین یاد خدا است بشتابند.

اما این که چرا روز "جمعه" را به این نام نامیده‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز براى نماز است .

منظور از "ذکر الله" در آیات سوره سوره، در درجه اول نماز است، ولى مى‌دانیم که خطبه‌هاى نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خدا است، در حقیقت بخشى از نماز جمعه است، بنابراین باید براى شرکت در آن نیز تسریع کرد.

تعبیر به "قائما" در آیات سوره جمعه، نشان مى‌دهد که پیامبر(صلى الله علیه و آله) ایستاده، خطبه نماز جمعه را مى‌خواند، چنانکه در حدیثى از "جابر بن سمره" نقل شده که مى‌گوید: "هرگز رسول خدا(صلى الله علیه و آله) را در حال خطبه، نشسته ندیدم و هر کس بگوید نشسته خطبه مى‌خواند، تکذیبش کنید."

در حدیثی از امام باقر(علیه‌السلام) مى‌خوانیم: نماز جمعه واجب است و اجتماع براى آن با امام(معصوم) واجب است، هر گاه مردى بدون عذر، سه جمعه را ترک گوید عمل واجبی را ترک گفته و کسى سه فریضه را بدون علت ترک نمى‌کند، مگر منافق .

در تفسیر"درالمنثور" آمده است که اولین کسى که نشسته، خطبه نماز جمعه را خواند، معاویه بود!

 

نخستین نماز جمعه در اسلام

در بعضى از روایات اسلامى آمده است که مسلمانان مدینه، پیش از آن که پیامبر(صلى الله علیه و آله) هجرت کند، با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع مى‌کنند(روز شنبه) و نصارى نیز روزى براى اجتماع دارند(یکشنبه) خوب است ما هم روزى قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذکر خدا گوییم و شکر او را بجا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را که در آن زمان "یوم العروبه" نامیده مى‌شد، براى این هدف برگزیدند، و به سراغ  "اسعد بن زراره"، یکى از بزرگان مدینه رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها بجا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، روز جمعه نامیده شد، زیرا روز اجتماع مسلمین بود.

"اسعد" دستور داد گوسفندى را ذبح کردند و نهار و شام، همگى از همان یک گوسفند بود، چرا که تعداد مسلمانان در آن روز، بسیار کم بود ... و این نخستین جمعه‌اى بود که در اسلام تشکیل شد.

اما اولین جمعه‌اى که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) با اصحابش تشکیل دادند، هنگامى بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت، چهار روز در "قبا" ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حرکت کرد (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکى از محله‌هاى داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محله "بنى سالم" رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و این اولین جمعه‌اى بود که رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در اسلام بجا آورد، خطبه‌اى هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.

 

اهمیت نماز جمعه

بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامى قبل از هر چیز آیات همین سوره است، که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور مى‌دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند، و هرگونه کسب و کار برنامه مزاحم را ترک گویند.

البته باید توجه داشت که مذمت‌هاى شدیدى که در مورد ترک نماز جمعه آمده است و تارکان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده‌اند در صورتى است که نماز جمعه واجب عینى باشد، یعنى در زمان حضور امام معصوم. و اما در زمان غیبت بنابر این که واجب مخیر(اختیاری) باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمت‌ها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق‌العاده آن در این حال نیز محفوظ است.

در احادیث اسلامى نیز تاکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است از جمله: در خطبه‌اى که موافق و مخالف آن را از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه و آله) نقل کرده‌اند آمده: خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان مى‌کند، و به کار او برکت نمى‌دهد، بدانید نماز او قبول نمى‌شود، بدانید زکات او قبول نمى‌شود، بدانید حج او قبول نمى‌شود، بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند!

در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه‌السلام) مى‌خوانیم: نماز جمعه واجب است و اجتماع براى آن با امام(معصوم) واجب است، هر گاه مردى بدون عذر، سه جمعه را ترک گوید عمل واجبی را ترک گفته و کسى سه فریضه را بدون علت ترک نمى‌کند، مگر منافق  .

و در حدیث دیگرى از رسول خدا مى‌خوانیم: من اتى الجمعة ایمانا و احتسابا استانف العمل؛ کسى که از روى ایمان و براى خدا در نماز جمعه شرکت کند، گناهان او بخشوده خواهد شد و برنامه عملش را از نو آغاز مى‌کند.

کسى خدمت رسول خدا(صلى الله علیه و آله) آمد، عرض کرد یا رسول الله ! من بارها آماده حج شده‌ام اما توفیق نصیبم نشده است. پیامبر فرمود: علیک بالجمعة فانها حج المساکین؛ بر تو باد به نماز جمعه که حج مستمندان است.(اشاره به این که بسیارى از برکات کنگره عظیم اسلامى حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد.)

البته باید توجه داشت که مذمت‌هاى شدیدى که در مورد ترک نماز جمعه آمده است و تارکان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده‌اند در صورتى است که نماز جمعه واجب عینى باشد، یعنى در زمان حضور امام معصوم. و اما در زمان غیبت بنابر این که واجب مخیر باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمت‌ها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق‌العاده آن در این حال نیز محفوظ است.

 

فلسفه نماز عبادى سیاسى جمعه

نماز جمعه، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعى است، و اثر عمومى عبادات را که تلطیف روح و جان، و شستن دل از آلودگی‌هاى گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب مى‌باشد، در بردارد، بخصوص این که مقدمتا دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوا و پرهیزگارى است .و اما از نظر اجتماعى و سیاسى، یک کنگره عظیم هفتگى است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگترین کنگره اسلامى مى‌باشد.

در حقیقت اسلام، به سه اجتماع بزرگ اهمیت مى‌دهد:

اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل مى‌شود.

اجتماع هفتگى که در مراسم نماز جمعه است .

و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام مى‌گیرد.

نماز جمعه، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعى است، و اثر عمومى عبادات را که تلطیف روح و جان، و شستن دل از آلودگی‌هاى گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب مى‌باشد، در بردارد، بخصوص این که مقدمتا دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوا و پرهیزگارى است .

نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص این که یکى از برنامه‌هاى خطیب در خطبه نماز جمعه، ذکر مسائل مهم سیاسى و اجتماعى و اقتصادى است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشکوه مى‌تواند منشاء برکات زیر شود:

الف: آگاهى بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلامى و رویدادهاى مهم اجتماعى و سیاسى .

ب: ایجاد همبستگى و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه‌اى که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند.

ج: تجدید روح دینى و نشاط معنوى براى توده مردم مسلمان .

د: جلب همکارى براى حل مشکلات عمومى .

به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام، از یک نماز جمعه جامع الشرائط که دستورهاى اسلامى دقیقا در آن رعایت شود، بیم داشته‌اند. و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسى

در دست حکومت‌ها بوده است، منتها حکومت‌هاى عدل همچون حکومت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه و آله) از آن بهترین بهره برداری‌ها را به نفع اسلام، و حکومت‌هاى جور همانند بنى امیه از آن سوء استفاده براى تحکیم پایه‌هاى قدرت خود مى‌کردند.

تاریخ گواه است که هر کس مى‌خواست، بر ضد حکومتى قیام کند، نخست از شرکت در نماز جمعه او خوددارى مى‌کرد، چنانکه در داستان عاشورا مى‌خوانیم که گروهى از شیعیان در خانه "سلیمان بن صرد خزاعى" جمع شدند، و نامه‌اى خدمت امام حسین(علیه‌السلام) از کوفه فرستادند، که در نامه آمده بود "نعمان بن بشیر" والى بنى امیه بر کوفه، منزوى شده و ما در نماز جمعه او شرکت نمى‌کنیم، و چنانچه بدانیم شما به سوى ما حرکت کرده‌اید او را از کوفه بیرون خواهیم کرد.

مهمترین نماز جمعه سال، نماز جمعه‌اى است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام مى‌گیرد که تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند که نماینده واقعى تمام قشرهاى مسلمین در کره زمین هستند.

گاه مى‌شود که دشمنان اسلام یک هفته تمام شبانه روز تبلیغات مسموم مى‌کنند ولى با یک خطبه نماز جمعه و مراسم پرشکوه و حیاتبخش آن همه خنثى مى‌شود، روح تازه‌اى در کالبدها دمیده، و خون تازه‌اى در عروق به حرکت درمى‌آید.

مهمترین نماز جمعه سال، نماز جمعه‌اى است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام مى‌گیرد که تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند که نماینده واقعى تمام قشرهاى مسلمین در کره زمین هستند.

در حدیثى از امام على بن موسى الرضا(علیه‌السلام) مى‌خوانیم: خطبه، براى این در روز جمعه تشریع شده است که نماز جمعه یک برنامه عمومى است، خداوند مى‌خواهد به امیر مسلمین امکان دهد تا مردم را موعظه کند به اطاعت ترغیب نماید، و از معصیت الهى بترساند و آنها از آنچه مصلحت دین و دنیایشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمى که از نقاط مختلف به او مى‌رسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند... و دو خطبه قرار داده شده تا در یکى حمد و ثنا و تمجید و تقدیس الهى کنند، و در دیگرى نیازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند، و اوامر و نواهى و دستوراتى که به اصلاح و فساد جامعه اسلامى در ارتباط است به آنها اعلام دارند.

خداوندا! بما توفیقى مرحمت فرما که از این شعائر بزرگ اسلامى براى تربیت نفوس و نجات مسلمین از چنگال دشمنان حداکثر بهره بردارى را بنماییم .